Prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania zostało zagwarantowane w art. 42 Konstytucji RP, jako wartość o podstawowym znaczeniu dla istnienia państwa prawnego.
Obrońca w postępowaniu karnym
Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 17 lutego 2004 r. (sygn. akt SK 39/02) wskazał, iż Obrońca jest pełnomocnikiem oskarżonego, jego procesowym przedstawicielem, a jego głównym zadaniem jest ochrona oskarżonego w taki sposób, by cel procesu karnego osiągnięty został z zagwarantowaniem prawa do obrony. Charakter działań obrońcy determinowany jest interesem prawnym oskarżonego, dla którego ochrony przepisy procedury karnej przewidują szereg koniecznych uprawnień.
Już na etapie postępowania przygotowawczego można wnioskować o ustanowienie obrońcy z urzędu, który zostanie wyznaczony, jeżeli podejrzany wykaże, że nie może ponieść kosztów obrony, a na etapie postępowania sądowego od 1 lipca 2015 roku oskarżony może zawsze żądać wyznaczenia obrońcy bez względu na stan majątkowy oskarżonego. Oskarżony może zażądać obrońcy z urzędu także tylko do konkretnych czynności w postępowaniu. W takiej sytuacji sąd kończąc postępowanie dokona oceny czy sytuacja majątkowa oskarżonego uzasadnia zwolnienie go z kosztów postępowania czy też zobowiąże go do pokrycia kosztów obrońcy. W razie uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia wobec niego postępowania, koszty procesu, w tym koszty obrony w sprawach z oskarżenia publicznego poniesie Skarb Państwa.
Sąd ma obowiązek ustanowienia dla oskarżonego obrońcy z urzędu, jeżeli:
- nie ukończył 18 lat,
- jest głuchy, niemy lub niewidomy,
- zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona,
- zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny,
- w sytuacji gdy postępowanie przeciwko oskarżonemu, któremu zarzuca się popełnienie zbrodni, toczy się przed Sądem Okręgowym.
Pełnomocnik z urzędu
Bezpłatnej pomocy profesjonalnego pełnomocnika jest możliwe nie tylko w postępowaniu karnym. Można uzyskać pomoc adwokata ustanowionego z urzędu także w przypadku spraw cywilnych niezależnie od tego, czy strona uzyskała zwolnienie z kosztów sądowych.
Ustanowienie adwokata z urzędu dla osoby fizycznej następuje na wniosek tej osoby. O możliwości przyznania pełnomocnika z urzędu decyduje stan majątkowy strony, która nie może ponieść tych kosztów bez uszczerbku dla siebie i swojej rodziny. Natomiast niezależnie od stanu majątkowego pełnomocnika z urzędu sąd może przyznać na wniosek strony, gdy uzna to za konieczne np. w sytuacji takiej zawiłości sprawy, która przekracza możliwości strony do samodzielnego występowania w postępowaniu sądowym. Wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu można złożyć w każdym momencie postępowania oraz przed złożeniem pozwu.
We wniosku o ustanowienie adwokata z urzędu należy wskazać:
- żądanie ustanowienia adwokata z urzędu
- wskazanie jakiej dokładnie sprawy dotyczy wniosek
- wskazanie, że sprawa jest na tyle skomplikowana, że strona samodzielnie nie jest w stanie poradzić sobie z jej prowadzeniem
- wskazanie, że ze względu na stan majątkowy strony strona sama nie może zapłacić pełnomocnikowi wynagrodzenia.
Do wniosku należy dołączyć oświadczenie o stanie materialnym, którego formularz dostępny jest tu: https://bip.ms.gov.pl/Data/Files/_public/bip/sprawy_cywilne/rozporzadzenie_ministra_sprawiedliwosci_z_dnia_26_lutego_2014_poz_340.pdf